Jellenta Cezary, pierwotnie Hirschband Napoleon, pseud. i krypt. Ary, Euzebiusz, Florestan, Orestes, Orpion, Robon Dion, Jan Zarycz, Alastor, C. J. (1861–1935), krytyk literacki i artystyczny, powieściopisarz i poeta. Ur. w Warszawie 13 IV, był synem Hermana Hirschbanda, urzędnika bankowego. W Warszawie ukończył J. II Gimnazjum oraz Wydział Prawa Uniw. Warsz. (1884), po czym przez pewien czas studiował w Monachium filozofię. Po powrocie do Warszawy pracował jako adwokat jeszcze w l. 1904–5, potem był nim już tylko formalnie, gdyż pochłaniała go coraz bardziej działalność literacka i publicystyczno-dziennikarska. Zapoczątkował ją w l. 1883–4 jeszcze podczas studiów uniwersyteckich na łamach „Przeglądu Tygodniowego” i „Prawdy” A. Świętochowskiego. Publikowane po czasopismach artykuły złożyły się na pierwszą książkę J-y Studia i szkice filozoficzne (W. 1891). W latach tych J. obracał się w środowisku ówczesnej postępowej inteligencji warszawskiej (W. Nałkowski, J. Radliński, L. Krzywicki, J. W. Dawid, Z. Heryng), jego bliska przyjaźń z Nałkowskim została zadokumentowana m. in. wspólnym wydaniem przez J. Nałkowskiego i M. Komornicką książki zbiorowej „Forpoczty” (Lw. 1895). Przyjaźnił się wówczas również z A. Langem oraz L. Różyckim, dla którego w latach nieco późniejszych napisał libretto operowe „Meduza” (Kr. 1912). W l. 1903–6 J. redagował w Warszawie miesięcznik „Ateneum” (nie mylić z „Ateneum” Spasowicza–Chmielowskiego z l. 1876–1901; J. zresztą również i z nim współpracował), w którym ogłaszał liczne artykuły. Podczas rewolucji 1905 r. J. prowadził na terenie całej Kongresówki ożywioną działalność odczytową w duchu niepodległościowym, którą opisał później w cyklu artykułów Na tyłach rewolucji („Gaz. Pol.”, W., 1930 nr 178, 182, 190). Na początku 1906 r., w obawie przed grożącym mu aresztowaniem, J. wraz z rodziną opuścił Warszawę i udał się na emigrację do Niemiec. Przebywał kolejno w Berlinie, Lipsku i Dreźnie, gdzie na krótki okres czasu udało mu się wznowić wydawanie „Ateneum” (ukazały się jedynie dwa numery w r. 1908 z podtytułem „Złoty róg”). Podczas pobytu w Niemczech pozostawał w kontaktach z przywódcami niemieckiej socjaldemokracji, m. in. zetknął się osobiście z A. Beblem i K. Liebknechtem, oraz prowadził działalność odczytową dla polskich ośrodków emigracyjnych i studenckich. W r. 1911 J. przeniósł się do Krakowa, gdzie w l. 1912–4 redagował czasopismo „Rydwan” (z podtytułem „Miesięcznik poświęcony sprawom twórczości i kultury polskiej”), a ponadto współpracował z „Nową Reformą” oraz wygłaszał na Uniwersytecie Jagiellońskim i w licznych galicyjskich miastach prowincjonalnych głośne swego czasu cykle odczytów na tematy związane z dziejami polskiej kultury. W r. 1914, korzystając z ogłoszonej amnestii carskiej dla przestępców politycznych, J. powrócił do Warszawy i wkrótce wszedł w skład redakcji „Kuriera Porannego”, gdzie uprawiał krytykę teatralną i muzyczną. Spisywane podczas pierwszych miesięcy wielkiej wojny notatki o charakterze pamiętnikarskim złożyły się na wydaną w dziesięć lat później książkę Wielki zmierzch (W. 1924). Po zakończeniu wojny w r. 1919 wznowił J. na krótki okres czasu wydawanie „Rydwanu”, tym razem jako „Dwutygodnika poświęconego sztuce, literaturze i kulturze”, a następnie w l. 1923–7 redagował czasopismo „Biały Paw. Biuletyn teatralno-muzyczny”. Pod względem politycznym J. związany był w tym okresie z Piłsudskim, co znalazło wyraz m. in. w książce Józef Piłsudski jako pisarz i mówca (W. 1929). W l. 1926–33 J. odbył kilka podróży do Francji, Belgii, Holandii, Niemiec, Austrii, Czechosłowacji i Rumunii, gdzie wygłaszał przeznaczone dla cudzoziemskiego audytorium odczyty popularyzujące polską kulturę i literaturę (opis tych podróży znajdujemy w jego książce Wiatraki Don Chichota. Pamiętnik-scenariusz, W. 1933). Z odczytami jeździł również do wielu miast polskich. Poza tym współpracował z licznymi czasopismami warszawskimi i lwowskimi. W l. 1930–4 wygłosił w Warszawie wiele felietonów radiowych. Pod koniec życia przebywał często ze względów zdrowotnych w Otwocku; tam powstała ostatnia książka J-ego Sosny otwockie. Obraz miasta-uzdrowiska (W. 1935). Zmarł w Otwocku z 31 VIII na 1 IX 1935 r. Pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie. Pośmiertnie został odznaczony krzyżem oficerskim Orderu Polonia Restituta i Medalem Niepodległości. J. był żonaty z Albiną Szawińską, nauczycielką. Miał dwóch synów: Alfreda, poległego w sierpniu 1920 r., oraz Stefana, oficera W. P.
J. wyrósł w atmosferze pozytywistycznej, jego wczesna działalność krytyczna wykazuje duże wpływy popularnych wówczas teorii H. Taine’a i G. Brandesa. Z czasem stanowisko jego uległo daleko idącej zmianie i J. stał się – obok I. Matuszewskiego – jednym z głównych przedstawicieli kierunku subiektywistycznego w krytyce modernistycznej. Wielostronne zainteresowania umożliwiły J-cie uprawianie poza krytyką literacką również krytyki filozoficznej, plastycznej (m. in. studia o J. Matejce, J. Malczewskim, Ks. Dunikowskim, recenzje z wystaw malarskich), a także teatralnej i muzycznej. Wybory swych studiów krytycznych publikował we wspomnianych już Studiach i szkicach filozoficznych oraz w książkach: Wszechpoemat i najnowsze jego dzieje (W.–Kr. 1894), Galeria ostatnich dni (Kr. 1897), Grający szczyt. Studia syntetyczno-krytyczne (Kr. 1912). Obok studiów drobniejszych J. jest również autorem kilku większych prac o ambicjach monograficznych, poświęconych Dantemu (Dante Alighieri. Zarys, W. 1900), Słowackiemu (Juliusz Słowacki dzisiaj. Szkic konturowy, Kr. 1900, Druid Juliusz Słowacki, Brody–Lw. 1911) i Norwidowi (Cyprian Norwid. Szkic syntezy, Stanisławów 1909). Ta ostatnia książka zasługuje szczególnie na uwagę jako pierwsza w naszej literaturze krytycznej i stosunkowo wczesna (w cztery lata po ukazaniu się norwidowskiego tomu „Chimery”) próba monograficznego ujęcia twórczości Norwida. Warto również przypomnieć, że w wygłaszanym w r. 1905 odczycie O socjalnych poglądach Adama Mickiewicza J. zwrócił stosunkowo wcześnie uwagę na znaczenie prozy publicystycznej redaktora „Trybuny Ludów”.
Dużo mniejsze znaczenie od działalności krytycznej posiada oryginalna twórczość literacka J-y – nowelistyczna (W przesileniu, Kr. 1894, Wizja Madonny, W. 1931), powieściopisarska (Linie Hofera, Lw. 1908, cykl powieściowy o dużym podkładzie autobiograficznym Krwawe Lilie, W. 1924–9) oraz sporadycznie uprawiana w okresie modernizmu twórczość poetycka (tomiki Nurty, Kr. 1896 i Orfan, Kr. 1902). Niektóre wiersze J-y zostały opublikowane w „Antologii współczesnych poetów polskich” (Lw.–W. 1908).
Portrety: Vlastimila Hoffmana i Leona Kamira, oba zniszczone w W. w r. 1944, Zbigniewa Pronaszki z r. 1911 w posiadaniu prywatnym w Krakowie; Fotografia z ostatnich lat życia w „Expressie Porannym”, W. 1935 nr 243; – Korbut; – Brummer W., Rozpalona gwiazda C. J-y, „Polska Zbrojna” (W.) nr 282; Brzozowski S., Współczesna krytyka literacka w Polsce, W. 1907 s. 198–202; Chmielowski P., Dzieje krytyki literackiej w Polsce, W. 1902 s. 436–8; Cywiński S., Druid C. J., „Myśl Narod.” (W.) 1929 nr 42; Czachowski K, Obraz współczesnej literatury polskiej 1884–1933, W. 1934 II 15–6; Feldman W., Współczesna literatura pol., T. 3: 1907–1918, W.–Kr. 1919 s. 21–2; Grabowski T., Krytyka literacka w Polsce w epoce realizmu i modernizmu (1863–1933), P. 1934 s. 162; Grzymała-Siedlecki A., C. J., „Kur. Warsz.” Nr 83; Irzykowski K., Ś. p. C. J., „Pion” 1935 nr 36; Lorentowicz J., Spojrzenie wstecz, Kr. 1957 s. 33; Nowaczyński A., Motylek, „Myśl Narod.” 1930 nr 31; Płomieński J. E., Twórcy bez masek, W. 1956 s. 51; Popów E., Wspomnienia o C. J-cie, „Stolica” (W.) 1962 nr 2; – „Gaz. Pol.” (W.) 1935 nr 243; – Informacje ustne syna – Stefana Jellenty – oraz dostarczone przez niego materiały biograficzne w zbiorach Zakł. Dok. IH PAN w Kr.
Roman Taborski